Магнифиценцијо, Почитуван господине ректоре,
Почитувани декани, професори, студенти,
Ценети присутни,
Дами и господа,

Како Претседател на Република Македонија, чест ми е да се обратам на престижниот Универзитет во Вроцлав, во пријателска Република Полска. Полска е земја која во најмрачните периоди на европскиот континент била симбол на слобода. Во време кога европските држави една по една беа анектирани од Хитлера, Полска беше првата држава која даде отпор и со тоа го охрабри цивилизираниот свет одлучно да застане против злото на фашизмот и нацизмот.

Полското општество помогна да се заврши Студената војна. Солидарност го означи почетокот на крајот на Варшавскиот пакт. Во 1981 година познатата југословенска рок група „АЗРА" ја испеа песната „Полска во моето срце" како израз на симпатијата и на солидарноста на младите од Југославија со автентичното движење за слобода и правда.

И како што полската држава ги згрижи децата бегалци од Граѓанската војна во Грција, така полската наука покажа грижлив интерес за нивниот мајчин јазик – македонскиот. Не случајно во 1973-та, пред 45 години, токму вашиот престижен универзитет му додели почесен докторат на академик Блаже Конески, што е прва таква титула за Македонец во Полска. (Sokołowski, 2001).

Инаку, само три дена нè делат од денот кога пред 25 години, во 1993-та почина Блаже Конески. Затоа, моето обраќање ќе го започнам со крајот на неговиот живот.

Непосредно пред неговата смрт изнемоштениот Конески ја повикал неговата колешка, познатиот полско-македонски славист Зузана Тополињска и ѝ го диктирал она што ќе биде негово последно објавено сведоштво. (Конески, 1993). Во тоа мошне кратко, но длабоко послание до неговата, но и до идните генерации, тој за последен пат се осврнал на прашањето што го прогонувало речиси целиот негов живот.

Како лингвист и книжевник кој се посветил на развојот на македонскиот литературен јазик, тој бил свесен дека три нешта фрлале сенка врз неговото животно дело. Прво, македонскиот јазик го зборуваат едвај два милиона луѓе. Второ, целосната кодификација на македонскиот литературен јазик е завршена дури во 1945-та, по формирањето на македонската држава. Трето, македонскиот јазик бил и сè уште е оспоруван.

Соочен со овие три факти, Конески имал храброст јавно да постави едно многу тешко прашање: Која е смислата да се пишува, да се твори на мал јазик?

Ова прашање значело преиспитување на целото негово научно и книжевно творештво и, воопшто, смислата на неговиот живот.

Колку и да е мал, македонскиот јазик има своја големина.

Тоа е јазикот што просторно е најблиску до изворот на првиот пишан јазик на словенските земји – старословенскиот. Знаеме дека во 855 година, врз основа на говорот на словенските племиња Сагудати, Другувити, Велегезити и Ринхини кои биле населени во Македонија, Св. Константин ‒ Кирил и Методиј составиле нова азбука – глаголица. Со помош на глаголицата, тие не ја превеле, туку ја препеале Библијата на старословенски. А, препевот е секогаш многу потежок од преводот. Тоа зборува и за богатството на јазикот и за нивната генијалност.

Со помош на тој пишан јазик, Св. Кирил и Методиј и нивните ученици меѓу кои и Св. Климент и Наум Охридски го растерале духовниот мрак и маглата на незнаењето и го ослободиле огромниот духовен, интелектуален, културен и креативен потенцијал на словенските народи. И затоа, еден од големите синови на словенството, Карол Војтила, папата Јован Павле II во 1980 година, во своето апостолско послание Egrigae Virtutis ги прогласи Св. Кирил и Методиј за копокровители и патрони на Европа.

Но, славистот Реџиналд де Бреј ќе напише: „Заради иронијата на историјата, народот чии предци им го дадоа на Словените нивниот прв литературен јазик беа последни на кои им се призна нивниот модерен јазик како словенски и различен од соседните српски и бугарски". (De Bray, 1980).

Зошто е тоа така? Макс Вејнрих духовито забележал дека „јазикот е дијалект со армија зад себе." Во долгите векови на туѓа политичка и духовна власт, нашиот јазик бил систематски потиснуван и забрануван. Само во текот на 19 и првата половина на 20 век стотици словенски натписи биле избришани, илјадници словенски ракописи биле уништени, стотици илјади Македонци биле принудно преименувани, а нивните идентитети насилно менувани. Вклучително и идентитетот на Конески, чие презиме го менувале те во Коневиќ, те во Конев, во зависност од тоа која соседна држава владеела со неговата татковина Македонија.

Соочен со таквата сосотојба, Конески во 1939 година ги запишал познатите стихови: „рика во мене маката / дека сум роден во смачкано племе", односно, во обесправен народ.

Но, сето тоа се промени со крајот од Втората светска војна. Kористејќи го сувереното право на самоопределување, македонскиот народ на 2 август 1944 година ја создаде современата македонска држава. Еден од првите документи на македонската република е и решението „за воведување на македонскиот јазик како службен јазик во македонската држава".

За спроведување на тоа решение била формирана Комисија за јазик и правопис. Како нејзин член, Конески бил свесен дека прашањето за јазикот е едно од најважните при разрешувањето на македонското прашање. Како и Крсте Петков Мисирков, тој многу добро знаел дека афирмацијата на македонскиот литературен јазик е услов за заокружување на националната консолидација на Македонците.

Затоа, целиот свој живот го посветил на една цел. А тоа е да му помогне на својот народ да го развие и афирмира својот литературен македонски јазик.

Конески бил еден од најактивните учесници во кодификацијата на македонскиот стандарден јазик. Тој имал централна улога во донесувањето на клучните документи на македонската наука за јазикот – азбуката, правописот, граматиката, речникот, историската фонологија, историјата на јазикот (Видоески, 1986, 2013). Како лингвист, поет и преведувач, тој го насочи вниманието на светската лингвистичка и книжевна јавност кон македонскиот јазик. Како еден од основачите на најважните академски институции и списанија, тој придонесе кон процутот на македонистиката.

Со сè што правеше, Конески и неговата генерација за многу кратко време го издигнаа македонскиот јазик во современ европски јазик со светла иднина.

Но, таквиот успех ги разбудил старите балкански сеништа на негирањето. Македонскиот јазик и денес сè уште се соочува со бројни оспорувачи кои, обидувајќи се да го избришат или преименуваат, вршат еден вид симболична опресија врз македонскиот идентитет.

И самиот Конески на своја кожа ја почувствувал ваквата состојба. Ќе ви дадам само една илустрација.

Во 1968 година, пред 50 години, Конески станал почесен доктор на Чикашкиот универзитет. Но, американскиот славист и македонист, проф. Виктор Фридман откри дека околу тој докторат се водела вистинска политичка драма (Фридман, 2011).

Имено, уште во 1964-та година, полско-американскиот славист и шеф на Катедрата за словенски јазици на Чикашкиот универзитет, проф. Едвард Станкиевич предложил Конески да биде прогласен за почесен доктор на тој универзитет. Предлогот набргу се нашол на агендата на надлежната Комисија за почесни признанија која сериозно го разгледувала. Но, некои од членовите на Комисијата се плашеле од реакциите на Грците. Сметале дека таквата награда може да биде сфатена како непријателски чин од страна на Грците кои го негирале постоењето на македонскиот јазик, македонскиот идентитет и, воопшто, македонскиот народ. Па така, одлуката за почесниот докторат на Конески била одложена сè до 1968 година. Тоа бил можеби единствен забележан случај на одложување на одлука за доделување на почесен докторат на Универзитетот во Чикаго. И тоа поради големиот страв од еден мал јазик.

А стравот до некаде бил и оправдан, бидејќи веднаш по церемонијата до претседателот на Универзитетот започнале да пристигнуваат протестни писма во кои се изразувало незадоволство поради признавањето на „непостоечки јазик" на еден „непостоечки народ." (Фридман, 2011).

Од тој инцидент мина рамно половина век. Но, тој страв, за жал, сè уште е присутен, и не само во Америка. Ако на веб-страниците на институциите на Европската Унија ги побарате документите што се однесуваат на нашиот регион, ќе забележите една чудна работа. Повеќето документи се преведени на официјалните јазици на државите од нашиот регион. Но, само во нашиот случај наместо македонски јазик, пишува „јазик на Поранешната Југословенска Република Македонија." Колку што знам, таков јазик во славистиката не постои.

Во официјалниот речник на Бриселската бирократија и дипломатија ги нема термините „Република Македонија" и придавката „македонски". Наместо тоа, многу бриселски виртуози на политичката коректност ги користат најубавите можни епитети за мојата држава и мојот народ, но, само со една цел, а тоа е да ги избегнат термините Република Македонија, македонски јазик, македонски народ, македонски идентитет, македонска култура. Па така, ако чуете некој да зборува за некоја многу убава европска земја и притоа упорно избегнува да ѝ го спомне името, голема е веројатноста дека станува збор за Република Македонија.

Ваквата практика стана толку алармантна што во 2011 година упатив писмо до тогашниот претседател на Европската комисија, Баросо, дека нема да примам извештај на Европската комисија за напредокот на Република Македонија ако во извештајот не стои придавката „македонски". Таа практика не е во духот на „единството во различноста." И не е само Европската Унија. Пред неколку години постоеше обид да се избрише терминот „македонски јазик" и од официјалниот регистар на термини на Обединетите нации. Морав да пратам писмо до тогашниот генерален секретар Бан Ки-мун за да се спречи таквата непринципиелна намера.

Што зборува сево ова? Оние кои го негираат македонскиот идентитет и македонскиот јазик имаат искривено огледало. Наместо да ја приспособат својата искривена слика кон фактичката реалност на терен, тие се обидуваат да ја приспособат реалноста на нивниот искривен светоглед. Светоглед во кој како да нема место за македонскиот јазик и идентитет.

Соочен со ваквите искуства, Блаже Конески ја разобличил логичката грешка на негаторите.

Во срцевината на проблемот лежат двојните стандарди. Има нации, вели Конески, на кои историските права не им се оспоруваат и, од друга страна, има нации на кои тие права им се оспоруваат. Силите што не се мират лесно со самостојниот развиток на народите се подготвени да стават и цел научен апарат во заштита на своите ненаучни и непринципиелни позиции. (Конески, 1968). А политизираната наука не е вистинска наука. Затоа, во една прилика рече дека: „како и да се создаваше македонскиот литературен јазик [...] тие, пак, ќе му изнајдеа некоја мана. Зашто тие се од дното на душата против самиот македонски јазик, а не само против некој негов конкретен облик." (Стојчевска-Антиќ, 2017).

Народот и јазикот се историски феномени и како такви имаат право на своја историја. Затоа, одбивањето на еден народ да му се признае историското право на јазична самостојност е еднакво на тиранија. Решението, вели Конески, не е во ситно пазарење со оние што претендираат да го држат клучот на минатото на еден народ, а со тоа и го оспоруваат неговото историско право, туку во признавање на историското право на сите народи кои смогнале сили да се оформат во современи нации. (Конески, 1968).

Зошто толку зборувам за Конески? Бидејќи во неговиот живот е пресликан и животот на македонскиот народ и на Република Македонија.

И токму затоа тој предупреди дека за нас, Македонците, „повеќе отколку за многу други во светот, јазикот претставува, со сè што е на него создадено, како говорен и пишуван текст, најголемо приближување до идеалната татковина, тој е, заправо, единствената наша комплетна татковина." (Конески, 1986).

Најголемиот показател за вредностите на една нација е консензусот околу она што не е за продажба, она за што не може да се пазари и преговара.

Денес, за жал, некои од големите придобивки за кои се изборил се доведуваат во прашање. Дојдоа генерации кои како да го заборавија заветот на Конески и почнаа да се пазарат со оние кои претендираат да го држат клучот на нашето минато.

Додека зборувам тука, Република Македонија се соочува со можеби најголемиот предизвик од нејзиното формирање, а тоа е да се одрече од историското право и правото на самоопределување.

Правото на самоопределување значи дека само нацијата има право на одлучување за својата судбина, дека никој не е овластен насилно да интервенира во нејзиниот живот, да ги руши нејзините школи и други институции, да спроведува насилство над нејзините обичаи и навики, да го сотира нејзиниот јазик или да ѝ ги забранува нејзините права. Правото на самоопределување значи дека нацијата може да го уреди својот живот во согласност со сопствената волја. Таа има право автономно да го уредува својот живот. Има право на целосна сецесија (отцепување). Нациите се суверени и сите се еднакви.

Од правото на самоопределување извира и правото на народот да го одбере своето име и името на државата што ја создал, па и името на јазикот што го говори. Правото на избор на име е нераздвоен дел од правото на самоопределување.

Сепак, Грција со Спогодбата од Преспа ни наметнува ново име и бара истото да се применува erga omnes – и за меѓународна и за домашна употреба. Предвидено е да го промениме Уставот. Преку оваа спогодба, Грција ќе добие постојан надзор за тоа како ние ќе се именуваме себе си, но и како другите држави ќе ни се обраќаат нам. Со Спогодбата ќе се преименуваат нашите институции, ќе се цензурира содржината на учебниците на нашите деца, ќе се спречува правото на граѓаните да го изразуваат својот македонски идентитет. Се регулира именувањето на нашиот македонски јазик. Еден многу важен дел од нашиот начин на живот ќе зависи од волјата на Грција. Тоа е цензура на светот и автоцензура на колективната свест на македонскиот народ. Тоа е насилство врз нашата историска меморија. Она што грчката држава им правела на Македонците во Грција, сега, со Преспанската спогодба сака да им го направи и на Македонците во Република Македонија.

Современата историја покажа дека Балканот е родното место на преседаните. Ако со нас се прават штетни преседани со кои се ограничува нашата сувереност и политичката независност, тогаш прашање на време е кога ќе бидат применети и во други држави.

И наспроти сета политизација на науката од страна на многу европски и светски центри на моќ, го имаме примерот на Полска, на полската наука, на полската славистика.

Веќе спомнав дека Полска ги отвори вратите за македонските деца бегалци од Граѓанската војна во Грција и им стана втор дом на бездомните и прибежиште на прогонетите. Тие денес се силен мост на пријателство меѓу двете земји и народи. Еден од нив, Коле Симитчиев, дури беше и професор на овој универзитет.

Нашите две држави воспоставија дипломатски односи пред 25 години. Првиот демократски избран премиер Тадеуш Мазовјецки го бранеше правото на македонскиот народ и Република Македонија на самоопределување и човечко достоинство. Односите зајакнаа во 2005 година кога Република Полска одлучи да го употребува уставното име на Република Македонија во билатералната комуникација. Искрено сме благодарни за принципиелната одлука.

Република Полска е голем пријател, искрен партнер и гласен поддржувач на Република Македонија во Европската унија и во НАТО.

Таа своја поддршка ја покажа на дело за време на европската мигрантска криза. Република Полска беше една од неколкуте држави членки на Европската Унија која правилно разбра дека синџирот е цврст колку што е цврста неговата најслаба алка. На континентот Европа, таа алка е Република Македонија. Мојата држава издржа пред напливот на мигрантскиот бран, благодарение на помошта што ја доби не од Брисел, туку од Вишеградската четворка и земјите долж балканската мигрантска рута.

Додека зборувам тука, на јужната македонска граница патролираат полски полицајци. Тие ѝ помагаат на македонската армија и македонската полиција во чувањето на Европа од заканата што доаѓа од територијата на Европската Унија. Тоа е парадокс – полицајци на земја членка на Европската Унија се распоредени на територија на земја која не е дел од ЕУ за да ја чуваат Европа од заканата што доаѓа од територијата на земја членка на ЕУ ‒ Грција. Затоа, како Претседател на Република Македонија јавно ја искажувам нашата благодарност до Полска и до другите држави кои ни помагаат да ја чуваме Европа.

Но, освен на полската држава благодарни сме ѝ и на полската наука.

Полската наука покажа жив интерес за Македонија и за македонскиот јазик. Во време кога соседните пропаганди вршеле присвојување на македонскиот јазик, познатиот славист Мјечеслав Малецки недвосмислено изјавил дека македонските дијалекти не треба да се третираат ниту како српски, ниту како бугарски, но како посебен јазик. Малецки системски проучил неколку архаични македонски дијалекти во околината на Солун и тоа кратко време пред грчката држава да успее да ги збрише од својата јазична карта. Со тоа не само што конечно ја потврдил теоријата за потеклото на старсловенскиот јазик, туку и оставил трајно сведоштво за присуството на македонскиот јазик на тој простор. (Видоески, 1977, 2013).

Големиот Мјечеслав Малецки беше еден од основачите на македонистиката во Полска. Неговото дело го продолжија реномираните слависти Збигњев Голомб, Влоѓимјеж Пјанка, Зѓислав Штибер, Кшиштов Вроцлавски, Зузана Тополињска која денес е прва дама на светската славистика, понатаму Мјечеслав Караш, Јан Соколовски, Мира Солецка, Станислав Каролак, Ирена Савицка, Ивона Лучкув, Ана Коритовска и многу, многу други.

Преку Семинарот за македонски јазик, литература и култура, Република Македонија стана дестинација за стотици полски лингвисти.

Низ годините се создаде круг на доверба во која македонистите од Република Македонија можат да ги поставуваат и најтешките прашања за македонскиот јазик без ронка сомнеж во искрените намери на нивните полски соговорници. Дел од тоа интелектуално острење на идеите е и проектот „Граматичка конфронтација на полскиот и македонскиот јазик", воден од академиците Зузана Тополињска и сега веќе покојниот Божидар Видоески. Овој заеднички проект меѓу Институтот за полски јазик на Полската академија на науките и Одделението за лингвистика на Македонската академија на науките и уметностите веќе ја ситни четвртата деценија. И благодарен сум му на ректорот Језерски со чија помош излезе последниот том на овој проект. Тука со нас е и професорот Јан Соколовски кој сега го води овој проект во рамките на Вроцлавскиот универзитет.

Како што Република Полска е на страната на правдата, така полската наука одлучно стои на страната на вистината. И токму затоа чувствувам слобода пред вас да го кажам следново: 25 години по посланието на Конески, македонскиот јазик сè уште го зборуваат малку луѓе, некои кругови сè уште го сметаат за млад јазик и поради тоа сè уште го оспоруваат. И 25 години подоцна сè уште се поставува прашањето: Дали има смисла да се твори и комуницира на мал јазик?

Верувам дека вреди и тоа од најмалку две причини.

Прво, како меѓугенерациски комуникациски код, јазикот е врска меѓу предците и потомците. Јазикот, неговата семантика, симболите и граматиката се образуваат врз основа на перцепција што народите и заедниците ја имале за реалноста. Вреди да се зборува и да се создава на мал јазик кој има уникатна перцепција на светот бидејќи со тоа и светот е побогат. Нашата Европа е побогата.

Второ, македонскиот јазик е lingua franca, благодарение на кој припадник на една етничка заедница се разбира со припадниците на другите етнички заедници во Република Македонија. Тоа е дел од нашиот општествен договор. Нашата сила е во нашата различност, а нашата различност е гарантирана со нашето единство. Израз на тоа единство е македонскиот јазик.

Чувањето и творењето на македонски јазик е обврска кон минатото и влог во иднината. Чувари на тој јазик и тоа наследство се и сите македонисти, особено полските македонисти. Посебно важно место зазема македонистичката работилница при Институтот за словенска филологија на Вроцлавскиот универзитет, која е најсериозен партнер на академските институции во Република Македонија. (Тополињска, 2016).

Затоа, во ова време на сериозни предизвици за Република Македонија и за македонскиот народ, нам повторно ни се потребни нашите пријатели да го чуваат за нас она што сами можеме толку лесно да го изгубиме. Полските македонисти и македонистите во светот се чувари на нашата комплетна татковина бидејќи како што рече Конески „до таму е нашата татковина до каде што е нашиот јазик."

Ви благодарам.